Miażdżyca – przyczyny, objawy, rozpoznanie

MIAŻDŻYCA

Zawał serca w Polsce co roku zbiera kilkudziesięcio-tysięczne żniwo. Ze statystyk wynika że co 3 osoba nie dociera do szpitala na czas, a co czwarta umiera w szpitalu. W ponad 90 % przypadków przyczyną zawału jest stwardnienie tętnic czyli miażdżyca. Choroby serca to w dalszym ciągu główna przyczyna zgonów w krajach rozwiniętych. Ze względu na rozwój medycyny zmniejszyła się częstość zgonów z powodu wrodzonych wad serca, czy bakteryjnego zapalenie serca. Miażdżyca jednak dalej zbiera co roku miliony ofiar…

Czym jest miażdżyca?

Miażdżyca jest schorzeniem, w którym następuje stopniowe zgrubienie ścian tętnic i utrata ich sprężystości. Miażdżyca najczęściej doprowadza do stwardnienia tętnic. W wyniku choroby do wewnętrznej części ścian tętnic (śródbłonka) “przyczepiają” się różne składniki krwi: cholesterol, związki tłuszczowe, sole wapnia itd. Prowadzi to do zwężenia naczyń krwionośnych i utworzenia się tzw. “blaszek miażdżycowych”. Składniki wchodzące w ich skład, kumulując się w coraz większych ilościach, mogą doprowadzić do uszkodzenia śródbłonka naczyniowego. Zadrapany i poraniony śródbłonek stopniowo zabliźnia się, przez co robi się coraz twardszy i grubszy. Dodatkowo wokół “zadrapań” zaczynają gromadzić się płytki i skrzepy krwi. W konsekwencji światło naczyń coraz bardziej się zwęża, przepływ krwi stopniowo ustaje. Miejsce do którego zatkana tętnica zwykle doprowadzała krew, staje się niedostatecznie odżywione i dotlenione z powodu braku dostaw krwi (tlenu, składników odżywczych). Taka tkanka wkrótce obumiera.

W przypadku organu jakim jest serce, jeżeli dojdzie do jego częściowego niedotlenienia (gdy jest do niego dostarczana zbyt mała ilość krwi) mówimy o chorobie niedokrwiennej serca, a jeżeli dojdzie do całkowitej martwicy jego części - dochodzi do zawału. Należy pamiętać, że objawy miażdżycy często są niezauważalne przez wiele lat. Ta podstępna choroba rozwija się powoli i stopniowo doprowadza chorego do przedwczesnej śmierci.

Skutki miażdżycy

Dusznica bolesna czyli bóle wieńcowe

Gdy przez zwężone, stwardniałe tętnice przepływa zbyt mało krwi, do serca trafia zbyt mała ilość tlenu i substancji odżywczych. W mechanizmie obronnym serce zaczyna bić szybciej aby przepompować więcej krwi. Intensywniejsza praca serca powoduje jednak zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze i tlen. W sercu pojawiają się miejsca niedostatecznie odżywione i dotlenione. To właśnie w tych miejscach odczuwalne są tzw. bóle wieńcowe

Zawał lub udar

Podczas gwałtownego przepływu krwi przez przerośnięte blaszką miażdżycową naczynia krwionośne, może dojść do “oderwania się” kawałku złogu ze śniany naczyń – do ich wnętrza. Wokół takiego “kawałka” tworzy się skrzep, w konsekwencji czego może dochojść do zamknięcia naczynia, niedotlenienia serca lub udaru mózgu.

Statystyki dotyczące miażdżycy

W Polsce na chorobę niedokrwienną serca (ChNS) choruje około 1 miliona osób, a ilość zawałów mięśnia sercowego wynosi około 80-100 tysięcy rocznie. Od lat 60-tych obserwuje się stały wzrost zgonów z powodu ChNS: w roku 1960 wskaźnik zgonów z powodu tej choroby wynosił 2,1 na 10 000 mieszkańców, w latach 70-tych, 80-tych i 90-tych kolejno: 5,7; 9,2; 10,8 a w roku 1991 już 11,5. Te niekorzystne zmiany spowodowane są głównie zwiększonym spożyciem wysoko przetworzonych produktów o wysokiej zawartości tłuszczu i soli oraz siedzącym trybem życia (brakiem ruchu).

Według statystyk Polscy mężczyźni są na drugim miejscu pod względem częstości występowania zawałów w Europie, a Polki na 7 miejscu. Miażdżyca tętnic wieńcowych serca stanowi w Polsce główną przyczynę nadumieralności mężczyzn, którzy żyją 9 lat krócej od kobiet.Widać więc, że nasz naród jest szczególnie narażony na choroby związane z układem krążenia, co spowodowane jest głównie nieodpowiednim stylem życia (dużo odsetek osób palących i pijących duże ilości alkoholu, tłusta dieta) oraz powszechną niewiedzą na temat czynników ryzyka choroby.

Choroby krążenia są przyczyną ½ zgonów na całym świecie, głównie wśród Europejczyków. WPolsce choroby układu krążenia powodują 52% zgonów, w tym 34,4% mężczyzn umiera przed 65 rokiem życia.

Czynniki sprzyjające zachorowaniu

I. Niewłaściwa dieta – miażdżyca

1. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce

Tłuszcze zwierzęce są bogatym źródłem kwasów nasyconych, które wpływają na wzrost poziomu całkowitego cholesterolu we krwi oraz jego “złej” frakcji LDL. Cholesterol LDL przenosi cholesterol z wątroby do komórek, ale gdy występuje w nadmiarze, osadza się na ścianach tętnic, co może prowadzić do powstania blaszki miażdżycowej.

2. Zbyt niskie spożycie warzyw i owoców

Aby nie dopuścić do destruktywnego działania wolnych rodników, których nadmiar przyczynia się m.in. do degeneracji naczyń krwionośnych i zwiększenia ich podatności na zmiany miażdżycogenne, organizm potrzebuje specjalnych związków, które “wymiotą” wolne rodniki z organizmu i zneutralizują ich działanie.

Takie związki to różnego rodzaju antyoksydanty, zawarte głównie w warzywach, owocach i ich przetworach. Należą do nich m.in.: witamina C, E, beta-karoten, niektóre pierwiastki jak selen, czy cynk oraz flawonoidy.

Wolne rodniki powodują:

• powodują starzenie się organizmu  
• uszkadzają naczynia krwionośne
• zwiększając poziom złego cholesterolu LDL we krwi
• obniżają odporność organizmu
• sprzyjają powstawaniu wszelkich zmian chorobotwórczych i mutagennych
• zwiększają ryzyko nowotworów

3. Niedobór kwasów omega 3 w diecie

Zbyt niski poziom kwasów omega 3 :

• sprzyja powstawaniu stanów zapalnym
• powoduje wzrost agregacji płytek krwi
• sprzyja osłabieniu funkcji układu odpornościowego.

Kwasy omega 3 wykazują szerokie działanie profilaktyczne tzn.:

• działają przeciwzapalnie
• wspomagają utrzymanie “śliskiego”, gładkiego, zdrowego śródbłonka naczyniowego
• zapobiegają powstawaniu zmian naczyniowych i miażdżycy.

4. Zbyt wysoka podaż soli w diecie

Nadmiar soli w diecie sprzyja występowaniu nadciśnienia, uszkadza nerki, działa szkodliwie na żołądek i zatrzymuje wodę w organizmie. Nadciśnienie często prowadzi do występowania chorób sercowo-naczyniowych. W zwyczajowej diecie przekraczamy ponad 3 krotnie zalecaną normę na sól (zalecane jest nie więcej niż 1 płaska łyżeczka dziennie). W badaniach wykazano, że zmniejszenie dziennej podaży sodu już o 2-3 g powoduje obniżenie ciśnienia skurczowego o 4–6 mmHg.

5. Nadmiar kwasów tłuszczowych typu trans w diecie

Związki te zawarte są w największych ilościach w utwardzanych olejach roślinnych, czyli również w wszelkiego rodzaju fast-foodach, ciastkach, pieczywie francuskim, tortach, ciastach. Wpływają nie tylko na wzrost poziomu cholesterolu frakcji LDL i trójglicerydów we krwi, ale powodują też spadek stężenia “dobrego” cholesterolu frakcji HDL, przez co są wybitnie miażdżycogenne.

6. Nadmiar węglowodanów łatwoprzyswajalnych

Duże ilości węglowodanów łatwo przyswajalnych w diecie przyczyniają się do otyłości, wzrostu poziomu trójglicerydów we krwi oraz zwiększają ryzyko wystąpienia cukrzycy i insulinooporności. Węglowodany te są głównie zawarte w: słodyczach, białym pieczywie, cieście francuskim, białym ryżu, rozgotowanym makaronie, frytkach itd., dlatego powinno się je spożywać w umiarkowanych ilościach.

Więcej informacji na temat diety na obniżenie cholesterolu, a tym samy ryzyka miażdżycy znajdziesz w artykule.

II. Nieodpowiedni tryb życia – miażdżyca

1. Brak aktywności fizycznej

Aktywność fizyczna to jeden z najlepszych i najzdrowszych sposobów na rozładowanie stresu dnia codziennego. Ćwiczenia fizyczne wywierają korzystny wpływ na tzw. profil lipidowy; powodują wzrost poziomu dobrego cholesterolu HDL we krwi i spadek złego cholesterolu LDL, co ma kluczowe znaczenie w zapobieganiu powstawania blaszki miażdżycowej. Poza tym organizm w czasie wysiłku fizycznego zostaje dodatkowo dotleniony, co ma pozytywny wpływ na pracę wszystkich narządów, w tym serca. Regularny wysiłek fizyczny wpływa również na poprawę funkcji śródbłonka naczyniowego, obniżenie masy ciała, poprawę samopoczucia oraz obniża ciśnienia tętniczego krwi.

2. Palenie papierosów

Palenie papierosów w znacznym stopniu przyczynia się do powstawania zmian miażdżycowych i chorób serca. Jeżeli chcesz uniknąć tych chorób w przyszłości powinieneś bezwzględnie rzucić palenie!

Poprzez palenie zatruwamy organizm toksycznymi substancjami, jednocześnie ograniczając przenoszenie tlenu przez krew. W ten sposób może dojść do niedotlenienia narządów. Związki zawarte w dymie papierosowym dostając się do płuc i dalej do krążenia, powodują: uszkodzenie śródbłonka tętnic, obkurczenie naczyń krwionośnych, zaburzenia rytmu serca oraz działają kancerogenne. Palenie podnosi poziom”złego” cholesterolu we krwi i powoduje wzrost ciśnienia tętnicze. Nic więc dziwnego że palący żyją średnio o ok. 14 lat krócej niż osoby niepalące.

3. Stres

Długotrwały stres jest niezwykle szkodliwy i może wywołać całą kaskadę zmian w organizmie, przyczyniając się tym samym do powstawania różnych, groźnych chorób. Długotrwały stres zaburza prawidłową pracę serca, sprzyja procesom zapalnym, nagłym skokom ciśnienia, jak również może przyspieszać proces starzenia się organizmu.

Zdarzają się przypadki, że po nieprzespanej, pełnej stresu i obaw nocy (np. przed ważnym spotkaniem biznesowym) na drugi dzień rano, można zauważyć na głowie białe “kępki” siwych włosów. Zdarza się to również młodym osobom, co miałam okazję zaobserwować na własne oczy.

4. Nadmierne picie alkoholu

Częste spożywanie alkoholu w dużych dawkach wpływa na wzrost ciśnienia tętniczego oraz zwiększa ryzyko chorób serca. Wypijanie jednak alkoholu w małych ilościach wykazuje działanie odwrotne - może zmniejszać ryzyko chorób układu krążenia.

III. Uwarunkowania zdrowotne

1. Cukrzyca – wysokie stężenie cukru we krwi sprzyja uszkodzeniom naczyń krwionośnych oraz zwiększa ryzyko chorób serca. Osoby chore na cukrzycę w 70% przypadków umierają z powodu chorób wieńcowych. 

2. Nadciśnienie tętnicze – wysokie ciśnienie tętnicze powoduje, że krew przechodzi przez ściany naczyń krwionośnych z większym “impetem” i prędkością, co może prowadzić do ich uszkodzenia. Naczynia krwionośne adaptują się do takiej sytuacji poprzez pogrubienie i stwardnienie ścian (dochodzi do zwężenia światła tętnic). Na powierzchni uszkodzonych tętnic łatwiej odkładają się związki tłuszczowo-wapniowe co sprzyja powstawaniu blaszki miażdżycowej.

3. Predyspozycje genetyczne – osoba może uważać, że jest predysponowana genetycznie do chorób sercowo-naczyniowych, jeżeli ojciec, matka lub dziadkowie zachorowali na choroby wywołane przez miażdżycę przed 55 rokiem życia (mężczyźni) lub przed 65 rokiem życia (kobiety).

IV. Czynniki osobnicze

1. Wiek – ryzyko miażdżycy znacznie wzrasta wraz z wiekiem. Uważa się, że mężczyźni powyżej 45 a kobiety powyżej 50 roku życia powinny co roku badać sobie poziom cholesterolu, jako że jego podwyższony poziom jest jednym z czynników ryzyka choroby wieńcowej.

2. Płeć – mężczyźni są bardziej narażeni na ryzyko miażdżycy i zawału serca ze względu na brak posiadania dobroczynnie działających hormonów żeńskich – estrogenów. Hormony te działają ochronnie na naczynia krwionośne poprzez ograniczenie procesów wapnienia ścianek i tworzenia się płytki (blaszki miażdżycowej). Działanie ochronne ulega znacznemu osłabieniu wśród kobiet po menopauzie, dlatego kobiety w tym okresie życia stają się bardziej narażone na zmiany miażdżycowe.

3. Nadwaga lub otyłość – udowodniono, że osoby z nadwagą lub otyłe (BMI>24,9) są bardziej narażone na występowanie stanów zapalnych, mają wyższe ciśnienie tętnicze krwi, częściej chorują na cukrzycę typu 2 i w większości przypadków mają nieprawidłowy profil lipidowy (podwyższony poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL oraz triglicerydów). Otyłość typu brzusznego jest uważana za szczególnie groźną, pod względem ryzyka występowania nadciśnienia, miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych.

Miażdżyca – objawy

Miażdżyca jest chorobą podstępną, która wiele lat rozwija się bez żadnych konkretnych objawów. Warto zasięgnąć porady lekarskiej jeżeli zauważy się u siebie:

• szybka męczliwość,
• uczucie osłabienia,
• problemy z koncentracją

Jeżeli tętnica zostanie zatkana w ponad 50% (mniej niż połowa światła naczynia będzie drożna), wtedy objawy chorobowe zależeć będą od tego jaki narząd zaopatruje dana tętnica w krew.

Miażdżyca tętnic dolnych

• ból kończyn na skutek nadmiernej kumulacji kwasu mlekowego (najczęściej ból łydki), ból ustępuje w spoczynku, a nasila się w czasie chodzenia/biegania
• zblednięcie i ochłodzenie skóry na obszarze kończyn dolnych
• uczucie zziębnięcia stóp, w szczególności odczuwalne w palcach
• pod wpływem nawet niewielkich urazów jak otarcia, czy skaleczenia mogą pojawiają się zmiany martwicze
• w zaawansowanym stadium miażdżycy ból występuje także w spoczynku, pojawia się też uczucie drętwienia stóp oraz łydek

Miażdżyca tętnic szyjnych

Gdy dochodzi do znacznego zwężenia tętnic szyjnych może dochodzić do:

• krótkotrwałych zaburzeń czucia
• zaburzenia mowy, widzenia lub słuchu
• niedowładów kończyć, niezborności ruchowej
• w razie całkowitego zatkania tętnicy szyjnej dochodzi do udarów

Miażdżyca tętnic dostarczających krew do jelit

• do dwóch godzin po posiłku pojawiają się bóle brzucha
• spada masa ciała
• występują wymioty lub biegunki

Kto najczęściej choruje na miażdżyce?

• osoby starsze (kobiety po 45-50 roku życia i mężczyźni po 40 roku życia), przy czym największy wzrost zachorowań zaobserwowano wśród osób po 65 roku życia – osoby prowadzące siedzący tryb życia
• osoby z nadwagą i otyłością
• palacze oraz osoby nadużywające alkohol
• osoby u których występowały choroby związane z miażdżycą w rodzinie (uwarunkowania genetyczne)
• ludzie preferujące tłustą dietę, z ograniczoną ilością warzyw i owoców
• osoby chore na cukrzycę, nadciśnienie – do około 45-50 roku życia bardziej predysponowani do zachorowania na miażdżycę są mężczyźni (brak działania ochronnego estrogenów żeńskich).

Rozpoznanie miażdżycy

Pierwszym krokiem ku rozpoznaniu miażdżycy jest odnotowanie u siebie objawów typowych dla niedokrwienia danych narządów m.in.:

• bólu łydek odczuwalny po umiarkowanie długim spacerze
• utrudnionym oddychaniem i zadyszką po krótkim, ale intensywnym wysiłku fizycznym np. podbiegnięciu do autobusu
• częste problemy z koncentracją oraz okazjonalne zaniki pamięci
• ból w klatce piersiowe – szczególnie po wysiłku lub w jego trakcie (jest to objaw występujący już przy znacznym zaawansowaniu choroby)

Następnym krokiem jest wykonanie specjalistycznych badań w celu potwierdzenia słuszności podejrzeń, takich jak:

• Lipidogram

Jest to badanie krwi, którego wynik świadczyć może o zwiększonym zagrożeniu miażdżycą oraz chorobami serca. Polega na zbadaniu składu krwi pod kątem stężenia cholesterolu całkowitego, jego frakcji LDL oraz HDL oraz trójglicerydów. Zaburzone poziomy powyższych parametrów oznaczają że konieczne jest wprowadzenie zmian w kwestii diety, trybu życia, jak równie często wdrożenia odpowiedniej farmakoterapii.

• Echo serca – Echokardiografia (USG serca)

Jest to nieinwazyjne badanie serca i naczyń krwionośnych za pomocą ultradźwięków. Badanie to pozwala na:

• zaobserwowanie stanu podstawowych struktur anatomicznych serca takich jak: zastawki, komory, przedsionki
• zbadanie prawidłowości przepływu krwi przez te struktury serca, jak również przez duże naczynia krwionośne,
• ocenę prawidłowości ruchu mięśnia sercowego i zastawek

Inne badania pomocne przy rozpoznaniu chorób układu krążenia:

• EKG – Elektrokardiogram

Jest to badanie nieinwazyjne, wykonywane przy użyciu specjalnych elektrod zamocowanych do ciała pacjenta. Badanie to mierzy rytm i częstość pracy serca, umożliwia rozpoznanie przebytego zawału.

• Angiografia wieńcowa (koronografia)

Jest to badanie inwazyjne, mające na celu zbadanie drożności tętnic wieńcowych i wykrycia stopnia zaawansowania ewentualnych zmian miażdżycowych w naczyniach.

• Pomiary ciśnienia tętniczego

Podwyższone poziomy ciśnienia predysponują do m.in. niewydolności lub zawału mięśnia sercowego.  

Jak ustrzec się przed miażdżycą?

Zmiana stylu życia kluczem do sukcesu

Zgodnie z American Heart Association (AHA) z 2006r. odpowiednia dieta oraz styl życia jest podstawą do zminimalizowania ryzyka występowania chorób sercowo-naczyniowych w przyszłości.

Miażdżyca może dopaść każdego, szczególnie w starszym wieku, dlatego tak ważna jest wczesna profilaktyka tej choroby. Poniżej przedstawię elementy stylu życia, których wdrożenie zmniejsza ryzyko chorób serca co zostało potwierdzone naukowo.

1. Bezwzględnie rzuć palenie

Jak już opisano wcześniej dym tytoniowy wpływa destruktywnie na naczynia krwionośne, sprzyja niepożądanym mutacjom genetycznym/komórkowym i wpływa na wzrost poziomu cholesterolu we krwi. Nie planuj rzucania na raty – rzuć od razu i przestań całkowicie palić a zyskasz kilkanaście lat życia i masę pieniędzy.

2. Zadbaj o odpowiednie odżywianie się

Produkty, które planujesz spożyć wybieraj z rozwagą. Wypełnij lodówkę tylko takimi produktami, które są zalecane w diecie antymiażdżycowej, a nie będą Cię kusić słodycze, ciastka tortowe, czy inne zakazane produkty.

Ogranicz jedzenie wędlin, pasztetów, kiełbas, oraz innych tłustych mięs na rzecz ryb i chudego nabiału. Wprowadź do codziennego jadłospisu jak najwięcej warzyw i owoców. Unikaj spożywania soli w nadmiarze i alkoholu.

3. Ruszaj się!

W prewencji miażdżycy, podobnie jak w przypadku cukrzycy zalecany jest umiarkowany wysiłek fizyczny, minimum trzy razy w tygodniu po 30 minut lub więcej. Osoby aktywne fizyczne dwa razy rzadziej zapadają na choroby związane z układem krążenia, w porównaniu do osób prowadzących siedzący tryb życia. Udowodniono, że regularna aktywność fizyczna wpływa na:

• zwiększenie ilość krwi krążącej w krwiobiegu
• zwiększenie ilości czerwonych krwinek oraz zawartej w nich hemoglobiny, która przenosi tlen. Rezultatem jest bardziej efektywne natlenienie narządów.

Regularny wysiłek fizyczny wpływa również korzystnie na szereg ważnych czynników, mających dominujący wpływ na powstawanie chorób krążenia. Wymienić tu można:

• korzystne oddziaływanie na profil lipidowy (podwyższa poziom dobrego cholesterolu obniżając zły, spada poziom trójglicerydów),
• ograniczenie skłonności do powstawania zakrzepów
• zwiększenie aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (odgrywa bardzo ważną rolę w obronie organizmu przed wolnymi rodnikami)
• obniżenie rozkurczowego i skurczowego ciśnienia tętniczego
• usprawnienie pracy serca, poprzez wpływ na zwolnienie jego rytmu
• ułatwienie dopływu krwi żylnej do serca
• zwiększenie wrażliwości tkanek na działanie insuliny (przeciwdziała to występowaniu cukrzycy lub insulinooporności)
• zwiększenie tolerancji na glukozę
• zmniejszenie ryzyka zawału serca i udaru mózgu
• zapobieganie otyłości
• usprawnienie procesów myślenia, koncentracji
• łagodzenie stanów napięcia, redukcja stresu, poprawa pamięci.

Regularny wysiłek fizyczny pomaga chronić przed miażdżycą, jak również wpływa pozytywnie na szereg innych funkcji np.:

• zwiększa ogólną sprawność ciała,
• poprawia wygląd sylwetki, koloryt cery
• wpływa pozytywnie na samopoczucie!

Poza regularnym treningiem warto też wprowadzić proste zmiany z życiu codziennym np. wysiadać przystanek wcześniej od domu i iść na piechotę, więcej chodzić, wybierać dłuższe trasy np. w drodze po zakupy, w ramach możliwości rezygnować z dojazdu samochodem, czy komunikacją na rzecz jazdy na rowerze, zamiast windy czy ruchomych schodów korzystać ze schodów itd.

Uwaga!

Należy wiedzieć, że przy zbyt nagłym, intensywnym wysiłku fizycznym, wśród osób zagrożonych miażdżycą, szczególnie w podeszłym wieku może dojść do komplikacji sercowo-naczyniowych lub bólów w klatce piersiowej, a nawet utraty przytomności.

Dlatego zaleca się stopniowe wdrożenie ćwiczeń, najpierw 3 razy w tygodniu po 15 minut w bardzo wolnym tempem, w następnym tygodniu po 20 minut dziennie, w kolejnym 25 minut…, aż czas ćwiczeń wydłuży się do 30 minut. Następnie można stopniowo zwiększać intensywność ćwiczeń. Dobre efekty wysiłku fizycznego są lepiej widoczne, przy równoczesnym stosowaniu odpowiedniej diety.

Jeżeli problemy z sercem już wystąpiły np. odczuwalny jest ból w klatce piersiowej przy większym wysiłku fizycznym, wtedy przed planowaniem treningów należy skonsultować się z lekarzem. Ustali on intensywność wysiłku, jego częstość i czas trwania.W wypadku gdy lekarz nie udzieli stosownej porady, należy poprosić o skierowanie do fizjoterapeuty, który w takim wypadku na pewno udzieli fachowej porady.

Zachęcam również do przeczytania artykułów na stronie Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej link.

Piśmiennictwo:
Moszczyński P., Wysiłek fizyczny a układ krążenia, “Lider” 1996, nr 11.
Longina Kłosiewicz-Latoszek. Co można jeść w Polsce w ramach prewencji i terapii chorób układu krążenia?
IŻŻ Jarosz M. Praktyczny Podręcznik Dietetyki. 2010. IŻŻ. Warszawa
Sobieszczańska M. Prewencja chorób sercowo-naczyniowych. 2011. Krakowska Państwowa Szkoła Wyższa http://www.eufic.org/article/pl/artid/sterole-stanole-roslinne-cholesterol http://resveratrol.org.pl/2011/02/dzialanie-na-uklad-krazenia